|
Anton ConstandseDit revolutionair elan voerde Constandse, zoon van een jong overleden hotelhouder annex winkelier en een doopsgezinde moeder, in de zomer van 1919 de rijen van de Sociaal-Anarchistische Jeugdorganisatie binnen. Ook greep hij naar de pen en schreef artikelen voor bladen met veelzeggende titels als De Opstandeling, Alarm en De Vrijdenker. Het kapitalistische bestel, even vermolmd als verderfelijk, was in de loopgraven begraven; een nieuwe samenleving gloorde aan den einder, zonder wapentuig, zonder gezag en zonder bezit. En ook zonder religie. In 1926, nog maar 27 jaar oud, publiceerde Constandse het doorwrochte boek Grondslagen van het atheïsme, waarin hij de staf brak over kerk en godsdienst. Een jaar later zat hij, wegens een oproep tot dienstweigering, een gevangenisstraf van twee maanden uit.
In de jaren dertig nam Constandse ook fier de handschoen op tegen fascisme en nationaalsocialisme. Ondertussen groeide onderhuids twijfel over de weerbaarheid van het anarchisme tegen beide beschavingsbedreigende bewegingen. Die slaagden immers waar vrijdenker Constandse faalde: ze deden met succes een appèl op de massa. De Spaanse burgeroorlog beleefde hij als een regelrechte deconfiture. Met eigen ogen (Constandse bezocht het krijgstoneel in het voorjaar van 1937) zag hij hoe anarchisten en syndicalisten zich stukliepen op de harde werkelijkheid en hoe idealen ten grave werden gedragen.
Op 7 oktober 1940, vijf maanden na de Duitse inval, werd Constandse inderdaad gearresteerd. ‘Een Duitse Feldwebel en een oudere soldaat drongen naar binnen,’ schreef hij later. ‘Zij volgden mij naar de slaap- en de badkamer: ik kreeg een kwartier om me te kleden en opdat mijn vrouw wat voor me kon inpakken.’ Constandse behoorde tot een groep van ruim honderd prominenten die, als vergelding voor het vasthouden van meer dan tweeduizend Duitse burgers in Nederlands-Indië, naar het concentratiekamp Buchenwald werden afgevoerd. Drie maanden eerder, in juli 1940, was al een eerste groep ‘Indische gijzelaars’ opgepakt: geen notabelen, maar in Indië werkzame ambtenaren die met verlof in Nederland waren.
Het leven in Buchenwald ervoer Constandse als lopen over een grens tussen twee botsende werelden. Binnen de beide Holländer-Blocke was het zo slecht nog niet: voldoende eten, wc’s met stromend water, goede wasgelegenheid; in de dagverblijven stonden kachels, waarbij over politiek en maatschappij werd gediscussieerd en colleges werden gegeven (Constandse gaf les in Frans en Spaans). Buiten het prikkeldraad, dat de gijzelaarsbarakken van de rest van het kamp scheidde, heerste de knoet. ‘Scharführer vloekten en trapten naar duistere schimmen,’ schreef Constandse later in zijn autobiografie. ‘Over joodse gevangenen, die voor karren werden gespannen, werd door kapo's de zweep gelegd.’
Eénmaal per maand mocht Constandse naar huis schrijven: één kantje, dertig regels, zwaar gecensureerd, dus in het Duits. ‘Ich bedauere doch so sehr dass ihr soviele Schwerigkeiten habt,’ schreef Constandse in februari 1941 aan Gerda van der Gaag, met wie hij – ongetrouwd – het leven deelde. Financieel kon Gerda de eindjes nauwelijks aan elkaar knopen en ook worstelde ze met haar gezondheid. In de zomer van 1941 moest ze met een longontsteking in het ziekenhuis worden opgenomen en beende Anton ongerust in de Buchenwaldse barak rond. Hun zoon Levien (‘Lokie’), een puberende gymnasiast, was bij familie ondergebracht.
|
Echt? Nou, toch niet helemaal. Constandse realiseerde zich maar al te goed dat een bestaan als studeerkamergeleerde hem gauw zou benauwen. Het activistenbloed kroop nu eenmaal waar het niet gaan kon. Bovendien wilde hij zijn zoon niet in een wereld zonder idealen laten opgroeien, hoe hard en eenzaam de strijd voor een betere samenleving ook kon zijn. ‘Er kan een tijd komen dat we als zendelingen staan in een verwilderd land,’ schreef hij eind februari 1942 aan Lokie.
Dat het revolutionaire vuur nog niet helemaal was gedoofd bleek twee maanden later opnieuw, in een reactie op de 1-mei-rede die medegijzelaar Marinus van der Goes van Naters, Tweede-Kamerlid voor de SDAP, in Haaren hield. Voortbordurend op gesprekken in Buchenwald over het naoorlogse politieke bestel schetste Van der Goes van Naters de contouren van een brede sociaaldemocratische beweging waarin alles wat met Marx en klassenstrijd van doen had zou zijn afgezworen. Veel meer dan een ‘burgerlijke partij met een soort plandemocratie’ bleef er van de SDAP dan niet over, schreef Constandse verontwaardigd aan zijn vrouw, ‘waarvan zelfs de democratie nog met een korreltje zout moest worden genomen.’ Dat Van der Goes van Naters waarderend sprak over ‘het christelijk karakter der natie’ was volgens Constandse helemaal een gotspe.
Anderhalve week later, op 11 mei 1942, verhuisden Constandse en de andere Indische gijzelaars naar het naburige Sint-Michielsgestel waar het kleinseminariegebouw hun nieuwe onderkomen werd. Een halfjaar later werden ze naar het jongensinternaat De Ruwenberg overgebracht, ook in Gestel. Begin september 1944, toen de Duitse nederlaag een kwestie van dagen leek, werd het internaat ontruimd en belandden de Indische gijzelaars in kamp Vught. Op 17 september 1944 werd ook Vught ontruimd. ‘We werden er als het ware uitgegooid,’ vertelde Constandse later. Lopend bereikte hij Den Haag en herenigde zich met zijn vrouw en zoon, na bijna vier jaar van gevangenschap. Daaraan dankte Constandse overigens zijn benoeming, na de bevrijding, tot redacteur buitenland van het Algemeen Handelsblad. In het gijzelaarskamp had hij hoofdredacteur D.J. von Balluseck goed leren kennen.
Bronnen
Archief A.L. Constandse, Internationaal instituut voor sociale geschiedenis, Amsterdam
A.L. Constandse, De bron waaruit ik gedronken heb. Herinneringen van een vrijdenker (Amsterdam 1985)
S. van der Zee, De gouden hoek van Buchenwald. Gesprekken met oud-gevangenen (Alphen aan den Rijn 1982)
G. Harmsen, ‘Anton Levien Constandse’
W. Berkelaar, ‘Anton Constandse: de intrigerende erfenis van een anarchist, atheïst en politiek commentator’
> Paul Fornerod, de man met het bruine koffertje
> Jo Juda, violist in voortdurende spanning
> Willem Wagenaar, een gijzelaar en zijn zoon
> Cor Pijl en zwarte zaterdag 15 augustus 1942
> De vijftien doden van 16 oktober 1942: het verhaal van gijzelaar Hein Vrind